کتاب امر به معروف و نهي از منکر - جلسه 082 - 99/12/24

رنگ زمینه
اندازه قلمA A A

کتاب امر به معروف و نهي از منکر - جلسه 082 - 99/12/24

موضوع عام: امر به معروف و نهي از منکر

موضوع خاص: مراتب امر به معروف و نهي از منکر

مرحله تحکم

موضوع عام: امر به معروف و نهي از منکر
موضوع خاص: مراتب امر به معروف و نهي از منکر
موضوع اخص: مرحله ي تذکر لساني

امام قدس سره در مسأله ي سوم از تحرير مي فرمايد:
مسألة 3 - لو علم عدم تأثير ما ذكر انتقل إلى التحكم بالأمر والنهي ويجب أن يكون من الأيسر في القول إلى الأيسر مع احتمال التأثير ولا يجوز التعدي سيما إذا كان المورد مما يهتك الفاعل بقوله.[1]
در مرحله ي سابق سخن از اين بود که در مورد تذکر لساني ابتدا بايد به سراغ وعظ، نصيحت و قول نرم برود. سپس در اين مسأله مي فرمايد: اگر بدانيم آن مراحل در تذکر لساني اثر ندارد وارد مرحله ي بالاتر مي شويم که «تحکّم» است.
البته امام قدس سره توضيح نمي دهند که مراد از «تحکّم» چيست. آيا مراد اين است که آمرانه و ناهيانه سخن بگويد بدون اينکه اهانتي در کار باشد يا اينکه حتي اگر اهانت هم در کار باشد آن را انجام دهد.
البته بايد الايسر فالايسر را رعايت کرد و نبايد بدون علت از ايسر به اغلظ تعدي نمود مخصوصا در جايي که طرف، با تذکر لساني مورد هتک حرمت قرار بگيرد که مفهوم آن اين است که حتي بدون هتک هم بايد الايسر فالايسر را رعايت کرد.

اقوال علماء در تحکم

مشهور بين اصحاب همين است و از کلام صاحب جواهر نيز همين استفاده مي شود: وكيف كان فقد صرح الفاضل وابن سعيد والسيوري والشهيدان وغيرهم على ما حكي عن بعضهم بوجوب مراعاة الأيسر فالأيسر في الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر، بل نسبه بعض الأفاضل إلى الشهرة بل لم أجد من حكى الخلاف في ذلك... وحينئذ فالمتجه الاقتصار فيهما على أول مراتب الإنكار‌ بالقلب على وجه يظهر للمأمور والمنهي ذلك ، ثم المرتبة الأخرى منه الأيسر فالأيسر إلى أن تنتهي مراتبه.[2]
بنا بر اين هم در اين قول ادعاي شهرت شده است و حتي صاحب جواهر ادعاي عدم خلاف مي کند.
در اينجا بايد دو بحث را مطرح کنيم:
اول اينکه ظاهر کلامات اصحاب اين است که مراعات الايسر فالايسر در جايي است که اين مراتب متعدد و مراحل مختلف هيچ کدام داراي محذور نباشد و در عين حال، همچنان بايد الايسر فالايسر را رعايت کرد.
مي گوييم: اگر هيچ کدام از اين مراتب و مراحل داراي محذور شرعي مانند اهانت نيست چرا بايد اين مراحل را رعايت کرد و چرا قائل به تخيير نشويم؟ لزوم ندارد که حتما از پائين با بالا شروع کنيم بلکه مي گوييم: اطلاعات ادله ي امر به معروف و نهي از منکر تمامي اين مراحل را شامل مي شود.
دوم اينکه عبارت امام قدس سره که مي فرمايد: سيما إذا كان المورد مما يهتك الفاعل بقوله مفهوم دارد يعني هرچند در آنجايي که محذوري وجود داشته باشد بايد الايسر فالايسر را رعايت کرد ولي در جايي که چنين محذوري نيست همچنان بايد الايسر فالايسر را رعايت نمود.

نظر استاد

به نظر ما، در هر حال، همه در مراحل واحده هستند مگر اينکه محذوري وجود داشته باشد يعني هتکي از سوي فاعل حاصل شود و الا از هر مرحله مي توان شروع کرد. ولي علماء به گونه اي حکم کرده اند که گويا تعبدي در کار است.
حتي بالاتر از آن مي گوييم: اگر نصي هم در کار باشد و مسأله ي مزبور از باب تعبد باشد، امر به معروف و نهي از منکر بر اساس اطلاقات واجب است و ما هم بايد بر اساس همان اطلاقات حکم کنيم و چه لزومي دارد که بايد بر اساس ترتيب، جلو رويم؟ البته رعايت الايسر فالايسر مستحب است و داراي رجحان مي باشد ولي دليل بر اينکه عدم رعايت آن حرام است وجود ندارد.

مسئله چهارم: تهديد و تشديد براي رفع منکر

سپس امام قدس سره در مسأله ي بعدي يک مرحله از الايسر فالايسر بالاتر رفته مي فرمايد:
مسألة 4 - لو توقف رفع المنكر وإقامة المعروف على غلظة القول والتشديد في الأمر والتهديد والوعيد على المخالفة تجوز بل تجب مع التحرز عن الكذب.[3]
گاه انسان در امري تشديدي مي کند و مي گويد: بايد اين شرابخواري را رها کني و زود به اين مسأله خاتمه دهي و يا گاه تهديد مي کند که اگر اين کار را رها نکني عليه تو اقدام مي کنيم. حتي گاه اين گونه تشديدها و تهديدها واجب است در صورتي که دروغي در کار نباشد يعني اگر مي گويند که فرد عليه تو اقدام مي کنيم حتما اقدام کنند.
نقول: در کلام امام قدس سره اين نکته مبهم است که تشديد، آيا با عدم محذور در غليظ است يعني غليظ حاوي توهين نيست که اگر اثر نکرد بايد به سراغ تشديد رفت؟
شهيد در لمعه نيز همين قول را مي گويد: ثم القول اللين) إن لم ينجع الإعراض، ( ثم الغليظ) إن لم يؤثر اللين متدرجا في الغليظ أيضا (يعني بين غليظ، اغلظ و اشد غلظة بايد ترتيب را رعايت کرد).[4]
به هر حال بايد ديد که آيا در غليظ، تشديد و تهديد و وعد محذوري وجود دارد يا نه. اگر محذوري وجود ندارد چه دليلي بر وجوب رعايت اين ترتّب وجود دارد؟ البته رعايت اين ترتّب خوب است ولي دليلي بر وجوب رعايت آنها نيست زيرا اطلاقات ادله، مادامي که توهين و هتکي در کار نباشد تمامي اين مراحل را در عرض هم واجب مي داند.
حتي در کلام امام قدس سره در غلظت در قول و شدت و تهديد و وعد فرقي وجود ندارد از اين رو رعايت ترتيب بين آنها هم لازم نيست مگر اينکه يکي از آنها محذور شرعي داشته باشد. همچنين عبارت بل تجب مع التحرز عن الكذب قرينه بر اين است که محذور، در همه جا وجود ندارد. بنا بر اين اگر در جايي محذوري وجود دارد حتي اگر محذور، کذب باشد، بايد آن را کنار گذاشت.

سوال دارم