کتاب امر به معروف و نهي از منکر - جلسه 081 - 99/12/23

رنگ زمینه
اندازه قلمA A A

کتاب امر به معروف و نهي از منکر - جلسه 081 - 99/12/23

موضوع عام: امر به معروف و نهي از منکر

موضوع خاص: مراتب امر به معروف و نهي از منکر

بيان اصل وجوب مرتبه دوم در کلام امام

موضوع عام: امر به معروف و نهي از منکر
موضوع خاص: مراتب امر به معروف و نهي از منکر
موضوع اخص: تذکر لساني

امام قدس سره در تحرير در مرحله ي دوم امر به معروف و نهي از منکر مي فرمايد:
المرتبة الثانية الأمر والنهي لسانا.[1]
مسألة 1 - لو علم أن المقصود لا يحصل بالمرتبة الأولى (که قلبي باشد) يجب الانتقال إلى الثانية (تذکر لساني) مع احتمال التأثير.[2]
گفتيم کمتر کسي هست که در بيان مرحله ي دوم، ابتدا اصل وجوب آن را ذکر کرده باشد و بيشتر به سراغ شرايط آن مانند الايسر فالايسر و يا الاسهل فالاسهل رفت اند. فقط عبارتي از صاحب جواهر نقل کرديم که در انتهاي کلام ادعاي عدم خلاف بر وجوب اين مرحله مي کرد.
نقول: به نظر ما امام قدس سره نيز در اين مسأله اصل وجوب آن را مطرح مي کند و به همين دليل است که مي فرمايد: يجب الانتقال إلى الثانية

چند اشکال؛ اشکال به مشروط کردن مراتب ثلاث به يکديگر

در عين حال، چند اشکال در عبارت ايشان وجود دارد:
اشکال اول: آيا مراتب ثلاث، به يکديگر مشروط هستند به اين معنا که تا مرحله ي اول هست نبايد به سراغ مرحله ي دوم رفت و همچنين اگر مرحله ي دوم وجود دارد نبايد به سراغ مرحله ي سوم رفت؟
عرض ما اين است که اگر بدانيم تأثير با مرحله ي دوم هم حاصل مي شود چه لزومي دارد که ابتدا از مرحله ي نخست شروع کنيم؟ چرا بين اين دو مرحله قائل به تخيير نشويم؟ يعني هم از مرحله ي اول شروع کنيم که با قهر کردن و مانند آن حاصل مي شود و هم از مرحله ي دوم که تذکر لساني و مراحل آن است. مثلا اگر کسي همان ابتدا از طريق نصيحت که تذکر لساني است شروع کند که حتي گاه مؤونه ي آن کمتر از مرحله ي اول است و تذکر لساني اثر کند چرا اين مرحله را انجام ندهد؟ گاه حتي نصيحت زباني از مرحله ي اول که قهر کردن و قطع ارتباط است راحت تر است و بيشتر اثر مي کند.
جالب اينکه علاوه بر امام قدس سره فقهاي ديگر هم قائل به لزوم ترتيب شدند و گفته اند که اگر مرحله ي اول اثر نکرد بايد به سراغ مرحله ي دوم رفت.

اشکال دوم: اشکال به شرطيت احتمال تأثير مرحله دوم

اشکال دوم: احتمال تأثير که در کلام امام قدس سره آمده است نمي تواند شرط مرحله ي ثانيه باشد. احتمال تأثير يکي از شرايط چهارگانه ي امر به معروف و نهي از منکر است و نمي تواند شرط يک مرحله از مراحل امر به معروف و نهي از منکر باشد.
البته ما منکر اين نيستيم که اگر مرحله ي لساني داراي محذوري باشد مثلا موجب توهين و هتک شود ولي در مرحله ي اول چنين محذوري وجود نداشته باشد در اينجا بايد از همان مرحله ي اول و خفيف تر شروع کرد.

کلامي از علامه

در اينجا کلامي از علامه وجود دارد که مي فرمايد: و لو لم يؤثر انتقل إلى الإنكار باللسان بالوعظ و الزجر.[3]
مراد از وعظ و زجر چيست؟ لابد وعظي هست که موجب اهانت باشد و به هر حال، وعظ و زجر در يک مرحله نيستند مگر اينکه مراد از زجر، نهيي باشد که بدون اهانت باشد.
به هر حال، علامه نيز قائل به لزوم ترتيب شده است که به نظر ما دليلي بر رعايت آن وجود ندارد.
بنا بر اين اگر نهي از منکر با مرحله ي ثانيه هم بدون محذوري قابل انجام شود از باب واجب تخييري بين مرحله ي اول و دوم، واجب است.

مسئله دوم: اکتفا به وعظ و زبان خوش با احتمال حصول نتيجه

مسألة 2 - لو احتمل حصول المطلوب بالوعظ والارشاد والقول اللين يجب ذلك، ولا يجوز التعدي عنه.[4]
البته در مسائل سابق از امام قدس سره ديديم که امر و نهي بايد با صيغه ي امر باشد نه با غير آن ولي در اينجا به وعظ و ارشاد رضايت داده است.
بله اگر امر و نهي موجب توهين شود اين کار جايز نيست ولي اگر امر به معروف و نهي از منکر، هم با امر و نهي دوستانه انجام شود و هم با وعظ و ارشاد چرا بايد بگوييم تا وعظ و ارشاد قابل انجام است نبايد از امر و نهي استفاده کرد؟
ظاهر عبارت امام قدس سره که مي فرمايد: ولا يجوز التعدي عنه يعني حتي اگر تعدي از وعظ و ارشاد و قول لين موجب اهانت و محذوري هم نباشد آيا باز تعدي جايز نيست؟ فيه تأمل.
شهيد ثاني مي فرمايد: ثم القول اللين) إن لم ينجع الإعراض، ( ثم الغليظ) إن لم يؤثر اللين متدرجا في الغليظ أيضا[5]
يعني اول بايد به سراغ قول لين رفت، اگر فايده نداشت به سراغ اعراض مي رويم و اگر قول غليظ مؤثر است و قول لين فايده نداشت به سراغ قول غليظ مي رويم.

نظر استاد

نقول: ما متوجه نمي شويم که مراد ايشان از غليظ چيست. اگر مراد از آن توهين و اهانت است جايز نمي باشد ولي اگر چنين نيست قول غليظ جايز مي باشد.
به هر حال، از اين کلام استفاده مي شود که آنها بين مراحل آسان تر و سخت تر قائل به رعايت ترتيب هستند.
ولي به نظر ما، هدف تأثير است و در هر مرحله که باشد به آن قائل مي دهيم. اگر تأثير فقط در مرحله ي اول باشد همان واجب است و اگر فقط در مرحله ي دوم است همان واجب است و اگر هر دو واجب باشد قائل به تخيير مي شويم. همچنين در سلسله مراتب غليظ و اغلظ و سلسله مراتب وعظ و قول لين و الين در همه قائل به تخيير هستيم.
به هر حال، ما تابع تأثير هستيم و اطلاقات و عمومات، تمامي مراحلي که داراي تأثير باشد را شامل مي شود.
البته لازم به توجه که امر به معروف و نهي از منکر در مستحبات هم راه دارد مثلا تشويق و امر کردن کسي به حضور در نماز جماعت مستحب مي باشد.

سوال دارم