کتاب مضاربه - جلسه 103 - 1395/01/10

رنگ زمینه
اندازه قلمA A A

کتاب مضاربه - جلسه 103 - 1395/01/10

تنازع مالک و عامل در مقدار رأس المال و سود

مسئله سي و نهم؛ اولين مسئله از مسائل تنازع

بحث در مسأله ي سي و نهم از مسائل مربوط به مضاربه مي باشد و اين اولين مسأله از مسائل تنازع مي باشد. علماء غالبا در خاتمه ي هر باب مسائل مربوط به تنازع را مطرح مي کنند. امام قدس سره نيز در اينجا نه مسأله را در مورد تنازع بيان مي کند.
مسأله ي سي و نهم اولين مسأله از آن نه مسأله مي باشد.
مسألة 39 لو تنازع المالك مع العامل في مقدار رأس المال (اگر مالک با عامل در مقدار سرمايه دچار اختلاف شوند مثلا مالک مي گويد که دو هزار دينار داده است و عامل مي گويد که هزار دينار بيشتر نبوده است.) و لم تكن بينة (و بينه اي هم در کار نباشد) قدم قول العامل‌ (قول عامل مقدم مي شود) سواء كان المال موجودا أو تالفا و مضمونا عليه، (چه مال التجارة موجود باشد يا تلف شده بود و مضمونا عليه باشد يعني تالف باشد و عامل افراط و تفريط کرده باشد. بله اگر بر اثر سيل، کسادي بازار و مانند آن از بين رفته باشد مضمونا عليه نيست.) هذا إذا لم يرجع نزاعهما إلى مقدار نصيب العامل من الربح، (اين در صورتي است که نزاع مالک و عامل در مقدار سهم عامل از ربح نباشد. يعني اين در صورتي است که ربحي در کار نباشد و الا عامل، مدعي و مالک، منکر مي شود زيرا عامل سود بيشتري را ادعا مي کند و مالک منکر آن است.) و إلا ففيه تفصيل (اگر پاي سود در ميان باشد در مسأله تفصيل وجود دارد. البته امام قدس سره اين تفصيل را به ابهام باقي گذاشته است.)[1] .
صاحب عروه اين مسأله را در مسأله ي پنجاهم مطرح کرده و تفصيل مزبور را با دليلش ذکر کرده است که ان شاء الله ما نيز متعرض آن مي شويم.
در اين مسأله نصي وجود ندارد و بايد بر اساس قواعد باب منازعات آن را حل کرد.

اقوال علماء

اين مسأله از قديم الايام مطرح بوده است و فقهاء خاصه آن را مطرح کرده اند.
علامه در تذکره در کلام جامعي مي فرمايد: لو اختلفا في قدر رأس المال، فقال المالك: دفعتُ إليك ألفين هي رأس المال، و قال العامل: بل دفعتَ إلَيَّ ألفاً واحدة هي رأس المال، قُدّم قول العامل مع اليمين (زيرا عامل منکر است و قاعده اين است که البينة علي المدعي و اليمين علي من انکر).
قال ابن المنذر: (از فقهاء عامه) أجمع كلّ مَنْ يُحفظ عنه من أهل العلم أنّ القول قول العامل في قدر رأس المال، كذلك قال الثوري و إسحاق و أصحاب الرأي (و اصحاب الرأي اصحاب ابو حنيفه اند.)[2]
عين عبارت فوق از اهل سنت در مغني ابن قدامه آمده است.[3]
صاحب رياض هم اختلاف در مسأله ي سرمايه و هم در مورد ربح را بيان کرده است و مي فرمايد: و لو اختلفا في قدر رأس المال فادّعى العامل النقصان والمالك الزيادة و لا بيّنة له فالقول قول العامل مع يمينه لأنه منكر و الأصل معه (زيرا قولش مطابق اصالة عدم زيادة مي باشد. بنا بر اين منکرها هميشه قولشان مطابق با اصل عدم است.) وكذا يقبل قوله في قدر الربح؛ لأنه أمين (و امين بودن در حکم بينه مي باشد.) فيقبل قوله فيه.
ولا خلاف فيهما (و در هر دو فرع يعني نزاع در اصل سرمايه و در مقدار ربح اختلافي نيست) إلاّ من المحقق الثاني و الشهيد الثاني في الأوّل فقيّداه بصورة عدم ظهور الربح و حكما فيه بأن القول قول المالك.[4]
صاحب مفتاح الکرامة نيز بحثي مفصلي در اين مورد دارد و بعد از آنکه اقوال بسياري از علماء را در مقدم داشتن قول عامل ذکر مي کند قول خلاف را از دو کتاب نقل مي کند که عبارتند از: ايضاح القواعد علامه و سرائر ابن ادريس. ولي عبارت سرائر که او نقل مي کند دليل بر مخالفت نيست بنا بر اين ما مخالف بودن صاحب سرائر را قبول نداريم.[5]
به هر حال، مشهور در ميان علماء قبول قول عامل است و البته مخالفيني هم وجود دارند.

دليل مسأله

اما اگر در مورد سرمايه اختلاف شود مقدم داشتن قول عامل به سبب قاعده ي (البينة علي المدعي و اليمين علي من انکر) است. اين قاعده علاوه بر اينکه در ابواب منازعات جاري است و رواياتي بر آن دلالت دارد، يک قاعده اي عقلايي است زيرا اگر کسي چيزي را ادعا کند از دو دليل آن را مطالبه مي کنند. اما اگر کسي چيزي را انکار کند بعيد است از او دليل بخواهند. البته قسم خوردن منکر در شريعت اسلام است و در عرف عقلاء وجود ندارد.
اما در جايي که سودي پيدا شده است. در اينجا عامل، که ادعاي سود بيشتري مي کند مدعي مي شود و مالک منکر خواهد بود. مثلا سرمايه با سود دو هزار دينار شده است. مالک مي گويد که کل سرمايه دو هزار دينار بوده است و هيچ سودي حاصل نشده است ولي عامل مي گويد که سرمايه هزار دينار بوده است و اکنون هزار دينار ديگر سود به آن اضافه شده است.
خواهيم گفت که هر دو هم مدعي و هم منکر هستند. مالک مدعي است سرمايه بيشتر است و منکر سود است ولي عامل مدعي سود است و منکر سرمايه.
ان شاء الله در جلسه ي آينده اين مسأله را بررسي مي کنيم.

سوال دارم